Een onwinbare worsteling met jezelf
Het resultaat van een verbondenheid met een middel of een activiteit zoals drugs of gokken, kan zo destructief en irrationeel zijn, dat het de vraag oproept: heeft de mens wel invloed over zichzelf?
We zijn wezens in een realiteit waar we door kennis, ratio, lichamelijke prikkels en emotionele signalen, de potentie hebben om redelijk goede keuzes te maken. Toch zijn er mensen die zich daar niet bewust van lijken te zijn en zichzelf door een activiteit de vernietiging in helpen.
Verslaving is iets vreemds, irrationeels, lichamelijks maar ook mentaal (gokverslaving is grotendeels psychisch en net zo destructief als elke andere). Dit fenomeen filosofisch analyseren geeft daarom een interessante visie op de relatie van de mens met de werkelijkheid.
Het is een afglijdende schaal waar het streven naar geluk leidt tot een langzame of soms zelfs onontkoombare dood die voor iedereen duidelijk aan het einde van de tunnel te zien is. De enige genezing, stoppen, wordt een worsteling die, zeker bij een middel zoals codeïne, geen enkel conflict zou moeten opleveren omdat het overduidelijk de beste keuze is.
Zelfs als het lukt om het niet meer te gebruiken, wordt de verslaving zelden genezen. Huidige behandelmethodes concentreren zich vooral op de activiteit; het conflict met de realiteit wordt niet weggenomen.
De activiteit wordt veranderd, de toestand waar de persoon zich in bevindt niet.
Mensen blijven op deze manier altijd verslaafd, in gevecht met zichzelf, worstelend met hun lichaam en de wereld. Ze zijn niet genezen, maar continue actief bezig met iets niet te doen (het middel niet gebruiken).
Het is hier waar de filosoof in kan stappen door de verwarring die is ontstaan tussen het zelf, lichaam en de realiteit te verduidelijken en de verslaving als fenomeen, in plaats van een activiteit, te behandelen.
Pas als duidelijk is waar het probleem ligt, kan de oplossing naar voren komen.
Demonische verslaving
Het uitgangspunt bij de Cartesianen is de mens als een mechanisch lichaam met een ziel dat kan denken. Descartes, waar het Cartesianisme naar is vernoemd, onderscheidt heldere en troebele ideeën. Een gebrek aan onderscheidingen in het denken veroorzaakt valse ideeën. Het denken zelf is ondeelbaar. Om duidelijk te krijgen wat het probleem is, moet onderscheden worden waar het troebele in het denken zit.
Malebranche voegt hier een interessante analyse van de zonde aan toe dat in lijn ligt met een verslaving: We kunnen niet meer afstand nemen van onze neigingen en gaan het groter maken, hierdoor verliezen we onderscheid. Op deze manier wordt de ziel ondragelijk, continue afgeleid door het lichaam. Het dreigt te stikken en kan alleen gered worden door licht dat van buiten komt (God). [1]
Zijn beeld van de hel pas hier ook goed bij. De ziel voelt pijn, maar heeft geen lichaam om het op een bepaalde plek te ervaren. Er is alleen maar het gevoel, continue aanwezig, zonder locatie.[2]
Het is een demonisch lijden waarin het denken bezeten is van een idee dat zijn oplossing zoekt in het lichaam waar het niet in te vinden is. Een gokverslaving heeft niets lichamelijks en is onbevredigbaar: de gokker is nooit klaar met gokken (totdat het tijdelijk niet meer kan door geldgebrek), de verslaafde is nooit klaar met zijn verslaving (tot het tijdelijk niet meer kan door externe redenen).
Externe redding
Verslaafd zijn is niet alleen troebel denken, maar bezeten zijn van een idee waar geen ontsnapping uit is. De methode om aan het demonisch lijden te ontkomen volgens Malebranche, is dan ook door een licht dat van buiten komt. Het heldere idee dat de bezetenheid nooit het geluk kan brengen waar de verslaafde naar zoekt.
Dat een verslaving niet de beste oplossing is voor je problemen in je leven, weet eigenlijk iedereen. Er is een waas van verblinding waardoor je het niet ziet. Van buitenaf wordt het vaker aan je verteld, door familie, autoriteiten, vrienden en zelfs je mede verslaafden, zonder dat het ervoor zorgt dat je direct gaat stoppen.
Naar alle waarschijnlijkheid kan een interventie door een omnipotente God het inderdaad oplossen, de kans daarop is alleen klein omdat het een conflict op zal leveren met de vrije wil.
De ratio alleen lijkt daarom niet voldoende voor een mens om invloed uit te oefen op de realiteit.
Een lichaam in de werkelijkheid
Een mens is niet alleen een ziel met troebele ideeën in een lichaam dat door helderheid genezen kan worden, maar een op de wereld gericht bewustzijn in een lichaam dat door de ruimte en tijd beweegt en erdoor beïnvloed wordt.
Dit is de essentiële verandering in het denken bij de fenomenologen. Merleau-Ponty, die de relatie lichaam en bewustzijn heeft onderzocht, geeft een goede beschrijving van hoe de ervaring een directe toegang tot de dingen zelf en de realiteit veroorzaakt: Je kan aan je waarneming twijfelen, maar niet aan dat je waarneemt. Het is onmogelijk om niets waar te nemen, bewustzijn moet altijd van iets zijn, namelijk een waarneming. Het is geen geloof dat je iets voelt, maar een ervaring dat het zo is: dit is hoe het leven aan je verschijnt. De reden waardoor je aanneemt dat een tafel bestaat, is omdat je het waarneemt.[3]
De exacte relatie volgens Merleau-Ponty is dat het lichaam wordt geanimeerd door het denken. Je wordt aangetrokken door iets omdat het aantrekkelijk is, het heeft die kwaliteit. De passie is een uitdrukking van deze waarneming, het lichaam is weer een uitdrukking van deze passie[4].
Het leven is de hoeveelheid aan waarnemingen te laten gebeuren, er bewoond door raken, het te beleven en ervaren. De vrijheid om te kiezen wordt beperkt door hoe het bewustzijn zijn eigen grenzen legt.[5]
De veranderbare realiteit
Bergson geeft hier een draai aan wat ook direct naar een oplossing voor verslaving leidt. Een geïnformeerde keuze bestaat eigenlijk niet. Een gevoel is continue in verandering en elke nieuwe situatie heeft invloed op jezelf. Er groeit iets, waardoor je een keuze kunt maken. Het is een uitdrukking van een moment wat je bent, niet een rationele beslissing.[6]
Bewustzijn is het anticiperen op de uitkomst van dit proces. In het contact met de wereld wordt de helderheid vergroot.
De continue betrokkenheid op de ervaring van de verslaving, het steeds verfijnder worden van de veelheid aan herinneringen aan de resultaten van deze verslaafde toestand waarin je verkeert, het anticiperen op veranderingen die je activeert en langzaam laat groeien naar een situatie waarin je als uitdrukking van wie je door de aaneenschakeling van momenten bent geworden tot de keuze komt: “Laat ik maar eens gaan stoppen.”, is het proces dat je moet doorlopen.
Niet allen de ratio of helderheid van het denken, maar het activeren van processen die ervoor zorgen dat het conflict opgelost wordt, zal verandering brengen. Het moet groeien, de activiteiten die neigen naar de verslaving kunnen langzaam veranderd worden door nieuwe, die neigen naar het beëindigen van het conflict.
De helderheid door een bron van buitenaf, langere tijd continue aanwezig, gericht op de ervaring van een waarnemer in de bewoonde ruimte, lost het conflict (de verslaving) met de realtiet op.
De voortdenderende trein die de afgrond in rijdt, kan door er nieuwe op het spoor te laten rijden, wat kleine wisselingen maken en langzaam veranderd worden in een voertuig dat richting betere oorden gaat.
Een simpel en praktisch oplossing, bijvoorbeeld niet meer in de winter, lente, zomer en herfstvakantie naar het dorpje Spa (het mooiste casino van België), maar een skivakantie in Fraiture, een Brusselse stedentrip, wandelen door de grotten van Han en in de herfst bierproeven in Brugge.
De neiging blijft bestaan, maar het leven zelf veroorzaakt, door de geactiveerde processen, een situatie waarin je stopt met naar het casino bezoeken tijdens elke dag van je vakantie. Zo wordt de verslaving onmogelijk en is er directe invloed over de realiteit.
Demonische herhalingsdrift
Met de fenomenologische technieken wordt de mogelijkheid om het middel te gebruiken steeds minder, maar de neiging zal waarschijnlijk blijven bestaan. De drift, die ervoor zorgt dat je maar door blijft gaan met iets wat conflicteert met je ratio en je lichaam, is vermoeilijkt, niet verdwenen. Er is geen genezing, alleen de onmogelijkheid van de activiteit.
Freuds analyse van de lust kan op dit punt het antwoord geven.
Het lustprincipe wil zijn eigen genot niet opgeven. Het functioneert simpel: spanning komt op en gaat weer weg. Het heeft alleen iets onverzettelijks. De spanning wordt verdrongen waardoor er iets aanwezig blijft om zich te herhalen. Het kan ook niet meer weg gaan door die verdringing en veroorzaakt om die reden een onrust.
Het zijn driften die zich continue herhalen, zelfs als ze geen bevrediging geven. Een dwang die los staat van het ik omdat er geen controle over is.[7]
Het motief is genot, maar dat hoeft het niet te geven. Door de fixatie van de lust kan er ook een demonische herhaling komen. Een drift die je forceert om te herhalen zonder dat het genot geeft.
Volgens Freud is een drift eigenlijk een herhalingsmachine. Je verdringt iets als een afweer tegen een herinnering. De herhaling is het verdedigingsmechanisme tegen die herinnering in dienst van het lustprincipe om de gemoedsrust te behouden.[8] Het is dus een verdrongen herinnering die blijft opkomen, waardoor er een continue herhaling komt van het verzet tegen deze gedachte.[9]
In deze toestand is er ook geen helderheid, alleen vertroebeling. De rust waar je naar verlangt, komt juist niet omdat je iets continue herhaald.[10] Er komt geen oplossing omdat het probleem als de oplossing wordt gezien; elke keer wordt hetzelfde gedaan om maar niet datgene te zien wat de oorzaak was om het te doen.
Datgene wat verdrongen wordt, kan door de vertroebeling niet worden gezien en alleen de vlucht blijft er over. Het is waanzin, een psychose, een denken dat zijn gang gaat om het ik af te leiden van zichzelf.
Een dichttimmeren van de wereld om zo in een fantasiewereld te leven om maar niet terug te keren naar een herinnering die de oorzaak is van deze psychose.
Het wordt een noodzaak om het te doen. Zo gauw je stopt met de waan komt datgene terug waar je voor vlucht, waardoor je zo snel mogelijk grijpt naar dezelfde herhaling en doorgaat met die activiteit.[11]
Een genezen herhalingsmachine
Freud ziet het als iets dat maar door blijft draaien. Er zit wel een verlangen in om te stoppen, maar die komen van andere driften, niet de dwang om te herhalen. Deze wil terugkeren naar een eerdere toestand en begint dan weer opnieuw.
Een tegenkracht zorgt voor de neiging om te stoppen, het ziet niet in de herhalingsdwang zelf. De ene herhalingsmachine roept een andere op. Het verlangen om er mee op te houden, is een oorzaak van dit effect en verklaart hoe het zichzelf ziet als een tekort.[12]
Freuds analyse van trauma’s geeft een goede beschrijving van hoe het is om verslaafd te zijn. Elke dag, dag na dag, moet het middel genomen worden. Het doel van het leven wordt bij ernstige verslavingen alleen nog maar het middel krijgen, gebruiken, krijgen, gebruiken, krijgen, gebruiken.
Er is geen helderheid, realiteit, toekomst of verleden meer, alleen de herhaling van iets dat geen genot geeft, een vlucht van het lijden dat zelf weer lijden veroorzaakt.
Hoe groter de vlucht, hoe meer verlies van helderheid en hoe dieper je in het dal van de herhaling komt omdat steeds meer ervaringen je naar deze realiteit voeren. Op het diepste punt kan daadwerkelijk alleen de interventie van buitenaf je redden.
De oplossing zit dan ook in de vlucht van de herinnering die de herhaling veroorzaakt. Eruit komen betekent jezelf confronteren met waar je van weg wilt gaan. De herhalingsmachine stoppen kan door terug te keren naar het moment van vluchten.
Genezing is in de confrontatie met de herinnering die de verslaving veroorzaakt.
Echte verandering: De CartesiaansFenomenologischFreudiaanse techniek
Het fenomeen verslaving waarin de mens zijn helderheid verliest, volledig verdwaald raakt in een continue moment van processen die hem verder naar het diepe dal van destructie leiden, waaruit een leeg en betekenisloze herhaling zonder enige genot een demonische gevangenis veroorzaakt, kan door het proces om te draaien genezen worden.
In de donkerste krochten van het troebele brein een straal van helderheid brengen, deze door het activeren van nieuwe processen een situering naar een andere realiteit laten gaan, waar door de confrontatie met de herinnering die de vlucht veroorzaakte een daadwerkelijke genezing van de eindeloze herhaling komt.
Om dus van een alcoholist naar een niet alcoholist te gaan, moet je dus eerst het inzicht hebben dat de huidige toestand niet optimaal is. Dit zal moeilijk zijn omdat daar helderheid en ratio voor nodig is, waar hulp van buitenaf het verschil kan maken.
De volgende stap is om meerdere processen in je wereld in gang te zetten die anders zijn dan nu en waar alcohol gebruik niet vanzelfsprekend is. Hierdoor komen er steeds meer invloeden waardoor je richting alcoholloosheid kunt gaan.
Als de eerste twee stappen zijn gedaan, krijg je de ratio langzaam terug omdat je buiten je oude werkelijkheid komt te staan. In de nieuwe wereld waar je alcoholgebruik geen plaats meer heeft, komt genezing door de confrontatie met de herinnering die de vlucht heeft veroorzaakt.
De overwinning van de wereld
Een interessant effect van dit proces is dat het kan lijken alsof alles je tegen zit. De realiteit waar je in bevindt, is een verzameling continue aanwezige activiteiten in je omgeving waar je deel aan neemt die je hebben geleid naar het alcoholisme, wat ze zullen blijven doen totdat je het verandert.
Het is dus, totdat je andere processen activeert, daadwerkelijk zo dat alles je tegen de richting uit laat gaan waar je naar toe wilt. In je onveranderde realiteit werkt alles en iedereen je daarom daadwerkelijk tegen. Dit is het resultaat van het verleden, alleen oplosbaar door nieuwe dingen te doen.
De genezing van deze eindeloze herhaling komt pas als de herinnering waardoor je in eerste instantie wegvluchtte, niet wordt verdrongen.
Op deze manier komt je helderheid (Malebranche), je wereld (Merleau-Ponty) en je beleving (Freud), samen in de nieuwe realiteit waar je jezelf naar toe hebt gebracht en ga je van alcoholisme naar iets nieuws.
Praktische filosofie
Elke verandering zou je hetzelfde proces voor kunnen gebruiken.
Wil je meer sporten? Meer vrienden? Meer geld? Gebruik een moment van helderheid (of die van een autoriteit op het gebied), zet meerdere activiteiten in gang die daarheen zouden kunnen gaan en wees bewust van de dwang die je terug laat vallen in het oude patroon.
Het lijkt erop dat, ondanks het vastzitten in een onveranderbare realiteit, we de filosofie de werkelijkheid kunnen laten ontstijgen, om de toekomst te manipuleren, door de wetten van de fundamenten die onze ervaring bepalen te begrijpen en zo de mens zijn goddelijkheid terug te geven.
Zo leidt een onderzoek naar de fundamenten van onze realiteitsbeleving en de verhouding tussen onze ziel en het lichaam, naar een praktische, commercieel marketingbare, metamorfose techniek die iedereen toe kan passen: De “CartesiaansFenomenologischFreudiaanse drie staps veranderingstechniek van WijsbegeertepraktijkDavid”.
Bibliografie:
Malebranche, N. (1992) Oeuvres, tome II: Entretiens sur la Mort, 969-1020. Paris: Gallimard.
Merleau-Ponty, M. (1963) The Structure of Behavior. Boston: Beacon Press.
Bergson, H. (2001) Time and Free Will. Mineola: Dover Publications.
Freud, S. (2006) Werken, deel 8: aan Gene Zijde van het Lustprincipe, 162-218. Amsterdam: Boom.
[1] Malebranche 1018
[2] Malebranche 1004
[3] Merleau-Ponty 186
[4] Merleau-Ponty 190
[5] Merleau-Ponty 222
[6] Bergson 139
[7] Freud 168
[8] Freud 175
[9] Freud 177
[10] Freud 179
[11] Freud 194
[12] Freud 199